I. TÌM HIỂU ĐỀ
1. Xác định kiểu bài: Nghị luận về một tác phẩm truyện thần thoại dân gian
2. Nội dung trọng tâm: Nắm vững kiến thức Ngữ văn về truyện dân gian, đặc biệt là thần thoại và các phương diện nội dung, nghệ thuật của tác phẩm mà bài viết sẽ đi sâu phân tích (Đặc điểm của thể loại; Cốt truyện, nhân vật, chi tiết tiêu biểu; Nội dung, ý nghĩa, tư tưởng, thông điệp; Nghệ thuật sáng tạo tình huống; Nghệ thuật xây dựng cốt truyện; …)
3. Phạm vi tư liệu dẫn chứng: tác phẩm truyện thần thoại cần nghị luận và 1 số tác phẩm để liên hệ, so sánh (nếu có).
II. DÀN Ý CHUNG
1. Mở bài
Giới thiệu vấn đề nghị luận: đặc sắc về nội dung và nghệ thuật.
2. Thân bài
- Khái quát chung: thể loại thần thoại suy nguyên, nhân vật chính (tên gọi, ngoại hình, sức mạnh...); tóm tắt cốt truyện
- Đặc điểm về nội dung và nghệ thuật:
+ Về nội dung: Lý giải hiện tượng thiên nhiên; nhận thức về thế giới tự nhiên; ước mơ, khát vọng của tác giả dân gian...
+ Về nghệ thuật: cốt truyện đơn giản, sự phong phú của trí tưởng tượng; tính hấp dẫn của các chi tiết kì ảo ( chú ý chọn và phân tích 1 chi tiết kì ảo tiêu biểu); không gian, thời gian...
- Đánh giá:
+ Đánh giá đặc sắc và vị trí của truyện
+ Nêu được bài học/ thông điệp rút ra từ câu chuyện và liên hệ với bản thân/ cuộc sống hôm nay.
3. Kết bài
- Khẳng định lại vấn đề.
III. Đề bài: Chọn phân tích, đánh giá nội dung, nghệ thuật một truyện thần thoại mà em yêu thích
THẦN MƯA
Thần Mưa là vị thần hình rồng, thường bay xuống hạ giới hút nước biển, nước sông vào bụng rồi bay lên trời cao phun nước ra làm mưa cho thế gian có nước uống và cày cấy, cây cỏ trên mặt đất được tốt tươi. Thần Mưa thường theo lệnh Trời đi phân phát nước ở các nơi. Thần Mưa có tính hay quên, có vùng cả năm không đến, sinh ra hạn hán ở hạ giới, có vùng lại đến luôn, làm thành lụt lội. Do đó mà có lần ở hạ giới phải lên kiện trời vì Thần Mưa vắng mặt lâu ngày.
Công việc phân phối nước cho khắp mặt đất rất nặng nề, một mình thần Mưa có khi không làm hết, nên có lần Trời mở một cuộc thi chọn các giống thủy tộc có tài trở thành rồng hút nước phun mưa giúp sức thần Mưa. Cuộc thi rồng đó Trời đã chọn lấy địa điểm ở cửa Vũ (Vũ Môn) thuộc Hà Tĩnh ngày nay. Do đó mà trong dân gian đã có câu hát về việc cá gáy hóa rồng.
Mồng ba cá đi ăn thề,
Mồng bốn cá về cá vượt Vũ Môn
Khi trời đất mới sinh, thì chính Trời phải làm mưa cho dân sự làm ăn. Sau vì khó nhọc quá, Trời không làm lấy mưa nữa. Trời mới sai Rồng lấy nước phun xuống làm ra mưa.
Nhưng vì số Rồng trên trời ít, không đủ làm mưa cho điều hòa khắp mọi nơi, Trời mới đặt ra một kỳ thi kén các vật lên làm Rồng gọi là thi Rồng. Khi chiếu Trời ban xuống dưới Thuỷ phủ, vua Thuỷ Tề loan báo cho các giống dưới nước ganh đua mà dự thi. Trời cắt một viên Ngự sử ra sát hạch. Hạch có ba kỳ, mỗi kỳ vượt qua một đợt sóng, con vật nào đủ sức đủ tài, vượt được cả ba đợt, thì mới lấy đỗ mà cho hóa Rồng. Trong một tháng trời, bao nhiêu loài Thủy tộc đến thi đều bị loại cả, vì không con nào vượt qua được cả ba đợt sống. Sau có con cá rô nhẩy qua được một đợt thì bị rơi ngay, nên chỉ có một điểm. Có con tôm nhẩy qua được hai đợt, ruột, gan, vây, vẩy, râu, đuôi đã gần hóa Rồng, thì đến lượt thứ ba, đuối sức ngã bổ xuống lưng cong khoăm lại và chất thải lộn lên đầu. Hai con cùng phải trở lại yên nghiệp ở đồng như trước. Đến lượt cá chép vào thi, thì gió thổi ào ào, mây kéo đầy trời, chép vượt luôn một hồi qua ba đợt sống, vào lọt cửa Vũ Môn. Cá chép đỗ, vây đuôi, râu, sừng tự nhiên mọc đủ, dạng bộ oai nghi, cá chép hóa Rồng phun nước làm ra mưa.
(Trích Thần Mưa, Quyển ba: Thần thoại (Việt Nam – Trung Hoa), Tuyển tập văn chương nhi đồng, Doãn Quốc Sĩ, NXB Sáng Tạo, 1970, T.32 – T. 33)
THẦN LỬA
Tương truyền, Nữ thần Lửa là một bà già mặt mũi rất hung dữ. Người ta thường gọi là bà Hỏa. Lửa của Nữ thần này có rất nhiều loại, có loại lửa xanh chỉ thần Sét mới được dùng, có thứ lửa màu nhiệm có thể giúp người ta chỉ cần đặt nồi không mà nấu ra đủ những thức ăn ngon lành. Nhưng thứ lửa này chỉ nhà Trời mới được dùng, còn người thường thì không bao giờ được biết đến. Loài người ở hạ giới đều biết đến thứ lửa đó, nhưng chưa ai có thể lấy được vì Nữ thần Lửa là một người khó tính và hung dữ. Nữ thần có một bảo bối dùng làm vũ khí luôn ngậm trong miệng. Đó là chiếc lưỡi đỏ lòm, có thể liếm cháy trụi cả cánh đồng, hàng dãy núi và làm khô cạn hết nước của các ao hồ.
Ngày ấy, có một ông lão đi vào trong rừng sâu bỗng bắt gặp một bếp lửa của bà Thần Lửa lúc đó đang đi đâu vắng. Ông ta mừng quýnh liền chặt một ống nứa không đặt lên bếp lửa. Chỉ trong một chốc, ống nứa tự nhiên thấy đầy cơm chín lại có cả cá thịt nữa. Ông bèn đổ ra rá ăn một bụng no nê rồi ngủ luôn tại đó. Chẳng dè trong khi ông lão ngủ say thì bà Thần Lửa bất chợt trở về. Thấy có người lạ khám phá ngọn lửa mầu nhiệm của mình, bà Thần Lửa liền rút bầu nước mang theo người ra tưới tắt bếp lửa rồi đi mất. Chừng ông lão tỉnh dậy thấy tắt bếp biết là thần Lửa không muốn cho mình hưởng, nhưng ông cụ cũng cố bươi đống tro tàn ra xem thì may thay hãy còn một tí than đỏ. Ông lão mừng rỡ vội bỏ vào khố bọc lại mang về nhà nhen nhóm nó lên.
Từ đó, ngày nào cũng cơm thịt đề huề, gia đình ông lão sống rất sung túc. Và từ đó, ông lão luôn luôn giữ gìn ngọn lửa không bao giờ dám để tắt.
Nhưng rồi một hôm, lúc ông cụ đi vắng, người con dâu của ông vừa đi ra suối múc nước về bỗng thấy lửa bén vào vách mà nhà không có ai cả, chị ta lật đật mang cả vò nước xối vào khắp mọi nơi. Đến chừng ông lão trở về thì tiếc thay lửa đã tắt ngấm không còn một chút than đỏ nào nữa. Từ đó, cha con ông mất hết bảo vật của thần.
Thần Lửa cũng có nhiều lúc hung dữ cho bộ hạ đi tàn phá nhà nhân gian, cây cối. Người ta thường phân biệt lửa của thần trong khi đốt nhà là một thứ lửa màu xanh liếm từ trên nóc liếm xuống. Trong số bộ hạ Thần Lửa, có thằng Bợ hung ác quen thói. Nó ở với Thần Lửa lâu năm, một hôm ăn cắp lửa của Thần rồi trốn đi. Nó là kẻ thù của loài người. Về sau nó bị thần bắt được và đày xuống địa ngục.
Từ đó con người ở hạ giới đã phải hết sức cẩn thận giữ không để mất lửa, cũng như người ta rất sợ những cơn giận của Nữ thần Lửa nên họ hết sức chiều chuộng ngọn lửa và kính trọng, thờ cúng vị thần Lửa.
(Trích trong “Kho tàng truyện thần thoại Việt Nam”- NXB Giáo dục 2008)